Pomimo, że ród ten bezprzecznie wywodził się z kniaziów smoleńskich w herbarzu Анисима Титовича Князева  z 1785 roku, wśród najwyżej zatwierdzonych (Высочайше утвержденных) herbu tej rodziny nie odnajdujemy. Opisywany jest w nim jedynie wygląd pieczęci używanej w czasach współczesnych autorowi, przez jednego z nosicieli tego nazwiska, o którym w części dalszej. Pieczęć, a w rezultacie i herb opisano w następujący sposób: Описание герба: щит разделён горизонтально на две половины и нижняя половина разделена вертикально на две части. В верхней половине, в чёрном поле, три серебряные стрелы, горизонтально, одна над другой, наконечниками влево. В нижней половине, в правой части, в золотом поле, накрест положены, золотой ключ бородкой в верхний левый угл и серый меч, остриём в верхний правый угл. В третьей нижней части, в красном поле, серебряная крепость. Щит увенчан дворянским шлемом, повернутым вправо, из которого выходит согнутая рука в латах с мечом. Щит покрыт княжеской мантией (корона или княжеская шапка отсутствуют). W tłumaczeniu na język polski pieczęć i herb prezentowały się w następujący sposób: tarcza jest podzielona poziomo na dwie połowy, a dolna połowa jest podzielona pionowo na dwie części. W górnej połowie, na czarnym polu, znajdują się trzy srebrne strzałki, poziomo, jedna nad drugą, z końcami po lewej stronie. W dolnej połowie, po prawej stronie, na złotym polu, są ułożone poprzecznie, złoty klucz z kozią bródką w lewym górnym rogu i szary miecz, wskazują na prawy górny róg. W trzeciej dolnej części, na czerwonym polu, znajduje się srebrna forteca. Tarcza jest zwieńczona szlachetnym hełmem skierowanym w prawo, z którego wychodzi wygięta ręka w zbroi z mieczem. Tarcza jest przykryta płaszczem książęcym (bez korony lub kapelusza książęcego).

W rosyjskich źródłach historycznych z przełomu XV/XVI wieku można odnaleźć wiele zapisów o poszczególnych członkach rodu Cypla (Цыпля) alias Cypliatew (Цыплятев) alias Cypliet (Цыплеть) – bojarów i diaków wywodzących się od kniaziów smoleńskich Monastyrewów (Монастыревы). Protoplastą tego rodu był Dimitrij, drugi z synów Wasilija, wnuk Aleksandra Monastyrewa, prawnuk Jurija Światosławowicza – kniazia smoleńskiego. Z poszczególnych opisów źródłowych wyłania się ich genealogia, historia życia, a nawet majętność. W XV i XVI-wiecznych annałach poznajemy trzy zasadnicze liniie tego rodu wywodzące się od potomków Dimitrija Wasiliewicza Cypla – Andrieja, Semena i Iwana, występujących w źródłach historycznych naprzemiennie, jako Cypla, Cypliet lub Cypliatew...

1. Цыпля Дмитрий Васильевич

1.1.        Цыплятев Андрей Дмитриевич

1.1.1.   Цыплятев Михаил Андреивич

1.1.1.1.       Цыплятев Яков Михайлович (Сотник)

1.1.1.2.       Цыплятев Пиотр Михайлович

1.1.1.3.       Цыплятев Несвитай Михайлович (???)

1.1.2.   Цыплятев Иван Андреивич

1.1.2.1.       Цыплятев Михаил Иванович

1.1.2.2.       Цыплятев Александр Иванович

1.1.2.3.       Цыплятев Севep (Cyвop) Иванович

1.2.        Цыплятев Семен Иванович

1.2.1.1.       Цыплятев Дмитрий Семенович

1.2.1.2.       Цыплятев Андрей Семенович

1.2.1.3.       Цыплятев Григорий Семенович

1.2.1.4.       Цыплятев Леонтий Семенович

1.2.1.5.       Цыплятев Михаил Семенович

1.2.1.6.       Цыплятев Неудача Семенович (żona Мария)

1.2.1.6.1.   Цыплятев Никита Неудачин

1.2.1.6.2.   Цыплятев Тит Неудачин

1.2.1.6.3.   Цыплятева Авдотья Неудачина

1.3.        Цыпля Иван Дмитриевич

1.3.1.   Цыплятев Елизар Иванович (żona Маria)

1.3.1.1.       Цыплятев Иван Елизарович (żona Pelagia)

1.3.1.1.1.   Цыплятева Аннa Ивановнa

1.3.1.2.       Цыплятев Чирка Елизарович 

W różnego rodzaju dokumentach z XV wieku wymienia się jeszcze innych, których nie można przypisać do konkretnej linii Cyplatewów: Paweł Iwanowicz (Цыплятев Павел Иванович) , Borys zwany Sotnikow (Цыплятев Борис Сотников) i Daniło (Цыплятев Данила).

Gniazdem rodu Monastyrewów, a wraz z nimi również rodu Cypla alias Cyplatew było zapewne Biełoziero (Белоозеро) znane później, jako Biełoziersk (Белозерск) – przecudowne miejsce położone w dorzeczu rzeki Szeksny nad Jeziorem Białym wzmiankowane już w 862 roku w Kronikach Nestora, jako siedziba Sineusa, rodzonego brata Ruryka. Przez wieki była to stolica udzielnego księstwa, na tronie którego zasiadali kolejni władcy wywodzący się od Ruryka i jego braci. W ciągu pięciuset lat z drobnej osady rozrosło się do rangi jednego z największych miast tego regionu, stanowiąc trzon późniejszego państwa rosyjskiego. Początkowo położone było na obydwu brzegach rzeki Szeksny, tworząc zabudowę rozciągniętą na ponad 54 hektarach i ciągnącą się 2 kilometry wzdłuż nurtu rzeki. Po straszliwej epidemii dżumy w 1352 roku zostało przeniesione o 17 kilometrów dalej. Dawna siedziba z czasem popadła w ruinę i stała się wsią o nazwie Krohino (Крохино). W niektórych źródłach historycznych podaje się, że pierwotnie Biełoziero znajdowało się po drugiej stronie jeziora – na miejscu późniejszej wsi Troickoje (Троицкое), jednak nie legendy są w tym miejscu najważniejsze.

Ta bojarska rodzina o kniaziowskich korzeniach w większości przypadków służyła na dworach książęcych sprawując przeważnie wysokie funkcje urzędnicze. Potomkowie Dymitrija Cypla z Monastyrewów, jak również i on sam, byli właśnie taką typową rodziną oficjalistów książęcych – diaków (дьяк), z dziada pradziada. Byli także wojownikami tzw. dziećmi bojarskimi (Дети боярские). Dla lepszego zrozumienia być może warto wyjaśnić powyższe terminy…

Diakowie

Należy wyjaśnić, że diak (дьяк) to nie duchowny niższej rangi w Kościele prawosławnym, ale o urzędnik państwowy tzw. Prikazy (Приказы), posiadający rangę w bojarskiej dumie (Боя́рская ду́ма). Za czasów Iwana IV Groźnego ustanowiono osiemdziesiąt takich urzędów (Приказ), podzielonych na określone specjalizacje (ministerstwa). Profesja niezwykle zaszczytna i dochodowa, ale przy tym również niebezpieczna i niewdzięczne. Członkowie rodu Cypla alias Cypliatew przekonają się o tym wielokrotnie…

Diakowie obdarzeni zaufaniem władców stanowili uprzywilejowaną kastę. Znajdowali się w bezpośrednim otoczeniu księcia i wykonywali w jego imieniu różnego rodzaju poruczenia – prawne, ziemskie, dyplomatyczne i wszystkie inne związane z funkcjonowaniem księstwa, jako organu państwowego. Były to wyłącznie herbowe rody o dosyć znacznych koneksjach. Zawód urzędnika książęcego stawał się dziedziczny, zapewniając tej kaście zrównoważony rozwój. Oprócz ewidentnych korzyści z tak wysokimi urzędami wiązało się również znaczące ryzyko utraty wszystkiego, łącznie z życiem własnym i rodziny. Władcy nieraz w przerażający i drastyczny sposób usuwali swoich dawnych zaufanych doradców, a każdy powód do tego był wystarczająco dobry. W ten sposób wielu urzędników znika nagle ze źródeł historycznych nie pozostawiając spadkobiercom jakiegokolwiek bogactwa. Rozumiejąc zmienność losu, urzędnicy książęcy (diakowie) starali się w latach łaski utrzymać swoje dzieci i krewnych i zapewnić im dziedzictwo, nie tylko ziem i majątków, ale także stanowisk. Części z nich to się udawało – ich potomkowie dołączali do uprzywilejowanej części klasy rządzącej, najbardziej oddanej władzy książęcej.

Zmiany w kaście urzędniczej związane były także ze zmianami politycznymi i obejmowaniem rządów przez kolejnych władców. Gdy na tronie moskiewskim zasiadł Wasyl III (Василий III Иванович), dawni najbardziej zaufani urzędnicy jego ojca znikają nagle z wszelkich zapisów – po 1505 roku źródła już o nich nie wspominają. Taki los spotkał wielkich diaków Bezobrazowa (Безобразов), Kuleszyna (Кулешин), Gorina (Горин), a niedługo później Mamyrewa (Мамырев)
i Pajusowa (Паюсов) – dwaj ostatni pozostali na urzędach do 1508 roku. W kolejnej dekadzie rozpoczyna się druga fala zmian – wówczas zaufanie władcy tracą kolejni znamienici i starzy diakowie: Semenow (Семенов), Dolmatow (Долматов), Sukow (Суков), Teterin (Тетерин), Teleszow (Телешов) i Harłamow (Харламов). Wówczas nasteje era nowej generacji książęcych diaków. Od 1517 roku w dokumentach źródłowych dotyczących państwa moskiewskiego odnajdujemy zapisy o diakach: Putiatinie (Путятин), Ilyninie (Ильин),  Kuricynie (Курицын), Rakowie (Раков), Miszurinie (Мишурин), a także o Elizarze Iwanowicz Cypliatewie, który urząd przy kniaziu moskiewskim obejmuje w 1520 roku.  Po śmierci Wasyla III w 1533 roku ich los stanie się tak samo niepewny, jak ich poprzedników, ale nie wyprzedzajmy faktów…

Dzieci bojarskie, synowie bojarów...

Na przełomie XV–XVI wieku w państwie ruskim społeczeństwo dzieliło się na stany. Dotychczasowi udzielni książęta (niezależni od innych władców) utracili samodzielność i wstępowali na służbę do Wielkiego Księcia, zachowując tylko tytuł, który przypominał o ich pochodzeniu. W praktyce niewiele różnili się od bojarów. Czasem książęta zachowywali swoją pozycję, ale nie byli już w pełni gospodarzami, a tylko poddanymi monarchy. Zlikwidowano prawie wszystkie udzielne księstwa, a w ich miejsce utworzono powiaty, zarządzane przez namiestników książęcych. Drugą grupę stanowili bojarzy, przedstawiciele dawnych, znamienitych rodów, którzy służyli książętom moskiewskim. Zasiadali oni w Dumie Bojarskiej, a tak że zajmowali wyższe urzędy nadworne, państwowe i sądownicze, bywali też i wojewodami. Kolejną grupą, w ramach stanu szlacheckiego, były tzw. bojarskie dzieci – liczni potomkowie rodowitych bojarów.

Pewnego wyjaśnienia wymagałoby sformułowanie сын боярский – nie oznacza to dosłownie syna bojara, tylko kastę wojskową zwaną bojarskie dzieci (Дети боярские). Największe znaczenie polityczne uzyskali za czasów panowania cara Iwana Groźnego, który nadał im prawa polityczne i ekonomiczne (kosztem praw bojarskich) oraz na ich poparciu opierał reformy. Od XV wieku podstawowym składnikiem moskiewskiej armii pozostawała szlachecka jazda. Służyli w niej tzw. ludzie służebni, czyli bojarzy, dworianie i dzieci bojarskie, zobowiązani do służby wojskowej na wezwanie księcia, a potem cara, z tytułu posiadanych nadań ziemskich, czyli wotczyn (dziedziczna ojcowizna) i pomiestii (lenn). Najczęściej formację tą określano mianem jazdy pomiestnej (czasem także jazdy bojarskiej). Kwestie dotyczące powoływania szlachciców i warunków służby uregulowano dopiero w 1556 roku, za czasów cara Iwana Groźnego. Zobowiązani do służby winni stawiać się konno, z bronią, wyekwipowani w niezbędny prowiant i z pocztami. Od państwa otrzymywano niewielki żołd, który w zamyśle miał być spożytkowany na cele wojenne (zakup bojowego rynsztunku, prowiantu etc.). Oddziały jazdy pomiestnej organizowane były na zasadzie terytorialnej (funkcjonował podział na tzw. razriady, czyli okręgi), podobnie jak polskie pospolite ruszenie, a pułki składały się z sotni (setki), pięćdziesiątek i dziesiątek. Najważniejszą część tworzył razriad moskiewski, stosunkowo nieliczny (5-6 tys. ludzi), ale złożony z elity społecznej - bojarów, dworian i tzw. żylców, czyli bogatych szlachciców spoza Moskwy kierowanych do stolicy na służbę.

Protoplastą rodu Cypla alias Cypliatew był syn Wasilija Aleksandrowicza Monastyrewa – Dimitrij, noszący przydomek Cypla (Цыпля), zmarły około 1447 roku. Być może został tak nazwany z powodu swojej drobnej postury.  Pozostawił ponoć tylko jednego syna – Iwana, który po nim przejął przydomek Cypla…

O Iwanie Dymitrowiczu Cypla (Иван Дмитриевич Цыплa) wiadomo niewiele. Z genealogii rodu Monastyrewów wynika, że był synem Dymitrija – pierwszego z Monastyrewów noszącego przydomek Cypla, wnukiem Wasilija, a prawnukiem Aleksandra Monastyra, syna Jurija. Urodził się na długo przed śmiercią ojca, zapewne w latach 20-tych XV wieku. Do 1475 roku był diakiem u kniazia werejskiego i biełozierskiego Michaiła Andrejewicza. Pełnił więc urząd u tych samych wielkich kniaziów, co jego dziad Wasilij Aleksandrowicz, który był namiestnikiem u Andreja – ojca Michaiła. Pozostawał więc w dobrach swoich przodków – Biełoziersku (Белозерск). Oprócz lenna po ojcu, posiadał jeszcze wiele majętności rozsianych po całym księstwie,  między innymi: Sokolnikowe (Сокольникове), Kumino (Кумино), Afonino (Афонино), Tjuszkowo (Тюшково). Zmarł około 1483 roku – źródła historyczne wspomianją o jego trzech potomkach  – Semenie, Andreju i Elizarze, którym gdy byli jeszcze dziećmi nadał przydomek Cypliatewy (kurczaki, synowie kurczaka)…

Semen był najstarszym synem Iwana Dimitrowicza Cypla zrodzonym zapewne w Biełoziersku. Można jedynie zakładać, że urodził się około 1460-1470 roku. W 1493 roku w źródłach historycznych został odnotowany, jako sędzia biełozierski. Na przełomie 1499-1500 roku wraz z młodszym bratem Elizarem opuszcza księstwo biełozierskie i przenosi do Nowogrodu Wielkiego w Wielkim Księstwie Moskiewskim. W dokumentach dotyczących właśności ziemskiej z końca XV wieku (Новгородские писцовые книги) Semen Cypliatew (Cyplatew) opisany został, jako właściciel ziemski (помещик) z Егорьевского Луского погоста Водской пятины в Новгородском уезде, czyli w Jegorjewskim pogoście północno-zachodniej części ziemi nowogrodzkiej w ujeździe (powiacie) nowogrodzkim. Z licznych źródeł historycznych wynikało, że miał sześciu synów: Dimitrija, Andrieja, Grigorija, Leontija, Michaiła i Nieudaczę. Niektórzy z nich pojawili się wzmiankowo w XVI-wiecznych zapisach. Za czasów cara Iwana IV Groźnego zaliczani byli do kręgu zaufanych, dostawali majątki i inne profity za carską służbę. Od tego samego cara zaznali też upokorzeń, konfiskaty majątków i pozbawienia tytułów. Niektórzy z tego rodu na bitewnych polach złożyli ofiarę z własnego życia, a niektórym car to życie sam odebrał…

Zapisy o tej rodzinie odnajdujemy w tzw. Тысячная книга, tj zbiorze dekretów Iwana IV Groźnego z 1550 roku w sprawie powiadomienia o najlepszych sługach i właścicielach ziemskich, zawierających listę tysiąca osób i wskazanie wielkość ziemi, którą każdy otrzymał. Była to więc lista najlojalniejszych poddanych (служилых людей) cara, którzy w razie potrzeby winni przybyć do niego, jak najszybciej. Zgodnie z zamysłem cara powinni posiadać swoje siedziby nie dalej niż 60-70 wiorst od Moskwy, dlatego też bez względu na już posiadane przez nich ziemie otrzymywali od cara kolejne, w których żyć winni. W ten sposób car zamierzał rozdać około 250 000 dziesięcin ziemi wraz z kilkoma tysiącami gospodarstw chłopskich. W ten sposób została utworzona kasta najwyższej grupy majątkowej dominującej w Rosji – szlachty moskiewskiej. Swoje dobra nadane przez Iwana IV Groźnego posiadali w północno-zachodniej części ziemi nowogrodzkiej w ujeździe (powiacie) nowogrodzkim pogoście Klimeckim(Климецкого погоста Вотской пятины Новгорода), a także w pogoście Spaskim nad rzeką Oredeż – wsie Klimowo i Zamogile (Климово и Замогилье в погосте Спасском на Оредеже). Były to grunty liczące 170 dziesięcin, czyli około 185 hektarów. W 1582 roku włości te zostały rodzinie odebrane – К 1582/1583 г. Андрей, Григорий, Лев, Михаил Семеновы дети Цыплятевы утратили поместье в Климецком погосте Водской пятины селище, что было сельцо Горынь, 2 пустоши (170 четвертей). За ними же были починки Климово и Замогилье в погосте Спасском на Оредеже…

O kilku z synów Semena Cyplatewa – Dimitrim, Leontiju (Lwie) i Michaile źródła nic nie wspominają. Być może zmarli w młodym wieku i bezdzietnie. Andrej zginął w 1550 roku w czasie wyprawy wojennej Iwana IV Groźnego na Kazań przeciwko Tatarom – w trakcie marszu zimowego. W chwili śmierci był kawalerem. W tej samej wyprawie zginął jego brat stryjeczny Jakow Michaiłowicz Cyplatew. Źródła bardziej szczegółowo opisują jedynie dwóch synów Semena – Grigorija i Nieudaczę.

Grigorij Semenowicz – trzeci z synow Semena, w latach 50-tych XVI wieku wymieniany był w źródłach historycznych kilkukrotnie. Zapisy o nim odnajdujemy w tzw. Тысячная книга, gdzie car nadaje mu lenno в черной волости Выгозеро в Заонежье, czyli gdzieś na północnych obrzeżach Karelii.

W marcu 1553 roku pojawia się, jako urzędnik I.M. Walujewa (właściciela ziemskiego ujezdu moskiewskiego) – душеприказчик в духовной И. М. Валуева, землевладельца Московского уезда. Kolejny raz w 1556 roku, jako Цыплятев, Григорий Семенов сын, новгородский сын боярский II статьи, дворовый, Вотской пятины Климецкого погоста. Był więc bojarskim synem – żołnierzem służącym za określony żołd i otrzymane lenno. Z XVI-wiecznych dokumentów wynikło, że jako bojarski syn terytorialnie przypisany był do północno-zachodniej części ziemi nowogrodzkiej w ujeździe (powiacie) nowogrodzkim pogoście Klimeckim – из Климецкого погоста Вотской пятины Новгорода. Lenno na tych ziemiach otrzymał 22 II 1556 roku wraz z wynagrodzeniem 12 rubli. Brał udział w pochodzie sierpuchowskim (Серпуховский поход) w czerwcu 1556 roku – prawdopodobnie brał udział w obronie kamiennej twierdzy (Серпухова) o 100 kilometrów od Moskwy.  Uzupełnienie do tej informacji można odnaleźć w tzw. Księdze podziałów z lat 1556/1557  (Книга раздачи жалованья служилым людям государева полка). W dokumencie tym zapisano: Григорей Семенов сын Цыплятев. Наехати было ему на Выгоозеро на Зборное Воскресенье 64-го. Поместья за ним 28 обеж с полуобжею, вотчины не сыскано. В Неметцком походе людей его 4 (ч), в них 3 (ч) в доспесех, (ч) в тегиляе. В Серпухове поместья за собою сказал 30 обеж; сам на коне в пансыре и вшапке в железной; людей его в полк 2 (ч) в пансырех и в шеломех, с рогатинами, да за ним (ч) в тегиляе, в шапке в медяной, с конем с простым да с копьем, 2 (ч) с юки. А по уложенью взяти с него з земли 2 (ч) в доспесех. И передал человека в тегиляе, а не додал на него шелома. А по новому окладу дати ему на его голову в 20 статье 12 рублев да на люди з земли 4 рубли, да на передаточного человека 3 рубли, а не додати ему рубля. Z dokumentu dowiadujemy się, że Grigorij posiadał 28 poddanych (chłopów). Brał także udział w pochodzie niemieckim przeciwko Szwedom w 1556 roku, a wraz z nim jego czteroosobowy poczet, w tym trzech w zbroi (доспесех) i jeden w prostej zbroi tatarskiej (тегиляе). W pochodzie sierpuchowskim sam stanął konno, w stalowej zbroi i szyszaku, a jego ludzie konno uzbrojeni we włócznie i łuki w lekkich tatarskich zbrojach. Łącznie otrzymywał wynagrodznie 20 rubli na pokrycie kosztów wystawianego pocztu. W 1570 roku w czasie opriczniny zostaje stracony z rozkazu tego samego cara, który kilka lat wcześniej tak hojnie go obdarował i uznawał za jednego z tysiąca najbardziej zaufanych…

W źródłach nie podaje się, czy Grigorij miał potomków. Pewne zapisy wskazują jednak, że miał trzech synów: Grigorija, Andrieja i Tita. Grigorij Cypliatew wymieniany był w 1572 roku, jako władający sześcioma wsiami i siedmioma osadami w zachodniej części ziemi nowogrodzkiej w ujeździe (powiacie) nowogrodzkim Jasenskim pogoście, Szelonskiej piatinie – 26 июля 1572 г. владел 6 деревнями (7 обжами) в Ясенском погосте Шелонской пятины. W tej samej piatinie posiadał także wieś Patokino – 29 июня 1572 г. владел поместьем в Карачуницком погосте Шелонской пятины. Być może wyżej opisany Grigorij był synem Grigorija, a wnukiem Semena Iwanowicza…Andriej i Tit wymieniani byli, jako zamordowani wraz z Grigorijem Cypliatewem w 1570 roku w czasie opriczniny – zapewne byli to jego synowie.

Był to prawdopodobnie najmłodszy z siedmiu synów Semena Cyplatewa. Pierwsze wzmianki o nim pojawiają się w latach 1535-1536 oraz 1539-1540 w tzw. отписных и оброчных книгах пригородных пожен Великого Новгорода – zapisany, jako Неудача Цыплятев. W grudniu 1547 roku wymieniany był, jako jeden z diaków pskowskich zaproszonych przez arcybiskupa Teodozjusza – 10 декабря 1547 г. новгородский архиепископ Феодосий прилашал на пир псковских дьяков Третьяка Дубровина, Василия Мартьянова и Неудачу Цыплятева. Inne dokumenty z tego okresu (Отрывки из расходных книг Софийского дома за 1548 год) wskazują, że Nieudacza zaciągnął dług 100 rubli u tegoż arcybiskupa na przyjazd wielkiego księcia – заплачено долгу Неудаче Цыплятеву сто рублевъ въ московское число, что онъ заимовалъ на архиепископа ко великаго князя приезду. Nieudacza wspominany był także, jako jeden z zaufanych wojewody Semena Dimitrowicza Peszkowa (Семен Дмитриевич Пешков), z którym zapewne jego brat Grigorij brał udział w pochodzie sierpuchowskim. Ze źródeł historycznych wynika, że Nieudacza miał żonę Marię i syna Mikołaja – wszyscy oni padli ofiarą carskiej opriczniny i zamordowani w Moskwie 25 VIII 1570 roku (Казнён в опричнину в Москве 25 июля 1570 г.). Wraz z nimi śmierć poniosła teściowa Nieudaczy – Eudokja.  W niektórych źródłach, jako datę śmierci Nieudaczy i jego rodziny wymienia się rok 1571 – В 1571 году был казнен псковский наместник Новгородского архиепископа Неудача Цыплятев – родственник Ивана Елизарьевича Цыплятева.  Z tego źródła wynikało, że niedługo przed tragiczną śmiercią Nieudacza był namiestnikiem pskowskim arcybiskupa nowogrodzkiego, który utracił życie w tym samym pogromie…

Z dokumentów skarbowych z lat 1567-1569 oraz 1572-1573 wynikało, że Nieudacza posiadał niewielkie posiadłości ziemskie в Бортном стане Рузского уезда, czyli w ujeździe (powiecie) rużskim, którego stolicą było miasto Ruza leżące 100 kilometrow na zachód od Moskwy. Ujezd ten dzielił się na 17 stanów, a jednym z nich był Bortny leżący na lewym brzegu rzeki Ozerany. Dwa lata po śmierci Nieudaczy w jednym z dokumentów skarbowych wymieniano należącą do niego wieś w Szelonskoj pjatinie, która od kilku lat stała opuszczona – В 1572/73 г. в Шелонской пятине деревня «запустела … от Неудачи от Цыплятева тому пять лет. Być może z pogromu w 1570 roku ocaleli niewymieniani w źródłach synowie Semena i dzięki temu linia ta całkowicie nie wygasła…

Andrej Dymitrowicz był najstarszym synem Dimitrija Wasilewicza Cypla z Monastyrewów. W dzieciństwie nazwany przez ojca Cypliatewem (kurczaczkiem). Takie nazwanie już przy nim pozostało. Nie jest wiadome kiedy się urodził i zmarł – źródła historyczne na jego temat nic nie wspominają. Można jedynie zakładać, że urodził się około 1430-1440 roku. Miał dwóch synów – Michaiła i Iwana, chociaż co do drugiego nie ma pewności.

Michaił Andriejewicz Cypliatew był pierwszym wojewodą pułku straży (Сторожевой полк ) w czasie pochodu z Dorgobuża na Litwę w 1519 roku, w czasie trwającej wojny litewsko-moskiewskiej. Działo się to za czasów panowania wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III, w czwartej fazie wojny trwającej od 1512 roku. W 1519 roku wojska moskiewskie i współdziałający z nimi Tatarzy krymscy chana Mehmeda I Gireja najechali terytorium polsko-litewskie. Podeszli na odległość kilkudziesięciu kilometrów od Wilna, pustosząc okoliczne wsie i miasteczka. W dniu
2 sierpnia 1519 roku w bitwie pod Sokalem Tatarom udało się rozbić siły polsko-litewskie. Jednak wojska moskiewskie nie doczekały się spodziewanej pomocy zakonu krzyżackiego, który zwlekał z rozpoczęciem wojny z Polską i zmuszone zostały do wycofania się.

 Andriej miał synów: Jakowa i Piotra. Jakow był nadwornym (стольник) cara Iwana IV Groźnego – w tym samym czasie diakiem cara był inny z Cypliatewów. Obydwaj synowie Andreja brali udział w wyprawie wojennej na Kazań przeciwko Tatarom. Jakow zginął w czasie marszu zimowego w 1550 roku – razem z nim jego bliski kuzyn Andrej Siemionowicz Cypliatew.  Piotr zginął dwa lata później tj. w 1552 roku, w czasie oblężenia Kazania. Obydwaj byli kawaleremi, tak więc gałąź wywodząca się od Michaiła Andrejewicza została zakończona bezpotomnie. 

Informacje o drugim z synów Andreja – Iwanie, wynikają ze źródeł historycznych jedynie pośrednio. W 1529 roku Michaił Iwanowicz Cypliatew wraz ze swoimi braćmi Aleksandrewm i Soworem (Suworem) odsprzedają Elizarowi Iwanowiczowi Cypla (Cypliatew) części swoje dziedziczne Ramene (Раменье) –  zwane później od imienia syna Elizarowo Ramene (Елизарово Раменье), a jeszcze później Dmitriewskoje (Дмитриевское). W akcie sprzedażnym Elizar zostaje zapisany, jako stryj (дядя) – był rodzonym bratem ojca Michaiła, Aleksanda i Suwora. Niewiadomo jakie były dalsze losy tej gałęzi rodu Cypliatewów…

Elizar Iwanowicz – syn Iwana Dymitrowicza, urodził się zapewne około 1465 roku. Dosyć szybko rozpoczął karierę urzędniczą na moskiewskim dworze. W źródłach historycznych pojawia się w latach 1486-1489 – wówczas jeszcze bez jakiejkolwiek funkcji urzędniczej. W latach 1506-1533 był już diakiem przy Wielkim księciu Moskiewskim Wasylu III (1479-1533).

Biorąc pod uwagę zadania, które wykonywał można przypuszczać, że był urzędnikiem tzw. Prikazy (Приказы) i zasiadał w bojarskiej dumie, jako Думный дьяк. Uczestniczył w licznych poselstwach. W 1510 roku doprowadził w Pskowie do złożenia przysięgi na wierność Wasylowi III Rurykowiczowi. W 1512 roku wymieniany, jako diak przy Wasylu III w czasie kampanii smoleńskiej. W latach 1513-1514 był w przybocznym orszaku Księcia w czasie pochodu Smoleńskiego. W 1514 roku występował jako główny rozmówca z ambasadorem tureckim Kamalem, a 27 II 1515 roku, jako jeden z negocjatorów traktatu pokojowego. W 1526 roku był
z poselstwem na Litwie i u króla polskiego Zygmunta I. W tym samym roku wymieniany był na ślubie Wasyla III i Eleny Glińskej. W 1528 roku brał udział w aresztowaniu Andrieja i Iwana Szujskich. Źródła historyczne wspominają o jego żonie Marii i dwóch męskich potomkach: Iwanie i Czirko (Чирка Елизарович Циплятев), choć ten drugi wzmiankowany był tylko raz.

W 1529 roku, od swoich krewnych – Michaiła Iwanowicza Cypliatewa i jego braci Aleksandra i Suwora zakupił za 150 rubli majątek ziemski Ramene (Раменье), zwane później Elizarowo Ramene (Елизарово Раменье), a jeszcze później Dmitriewskoje (Дмитриевское)…

W 1533 roku księcia Wasyla dopada śmiertelna choroba – medycy dworscy bezradnie rozkładają ręce. Jesienią tegoż roku książe nie wstaje już ze swojego łoża, ale dalej stara się kierować moskiewkim państwem. W dniu 26 października przy łożu księcia zbierają się doradcy i diakowie – wśród nich nasz bohater Elizar Cypliatew, Kuricyn i Rakow. Doradcy ustalają, że medycye do niczego się już nie przydadzą, a nadzieja w wyzdrowieniu księcia pozostaje jedynie w cudzie. Postanawiają zabrać księcia do jego ulubionego Monasteru św. Józefa Wołkołamskiego (Иосифо-Волоколамский монастырь) niedaleko Wołokołamska, a więc prawie 130 kilometrów na zachód od Moskwy. W tamtych czasach była to znacząca odległość, a zważywszy na stan zdrowia księcia podróż niezwykle ciężka. Mimo wszystko podjęto ryzyko – w dniu 21 listopada ledwie żywy książe wsparty na ramionach kniaziów Dimitra Iwanowicza Kurliatewa Obolenskiego i Dimitra Fiodorowicza Paletskiego wkracza do klasztornej kaplicy Wniebowzięcia, gdzie wysłuchuje ostatnią w swoim życiu modlitwę. W czasie tych wzniosłych lecz niezwykle trudnych dla księcia chwil obecny był również Elizar. Jednak jego myśli pochłaniały nie tylko problemy zdrowotne księcia, ale także rozmyślania nad ukryciem jego choroby przed moskiewskimi panami i zagranicznymi dyplomatami. Elizar doskonale wiedział, że po śmierci księcia rozpocznie się walka o władzę. Starszy syn Iwan miał zaledwie trzy lata, a młodszy Juryj ledwie rok. Pewnym było, że bojarzy będą chcieli wykorzystać taką sytuację do przejęcia władzy, a w najlepszym wypadku do osiągnięcia jak największych wpływów…

Po prawie tygodniu podróży przerywanej licznymi przystankami książecy orszak powraca na Kreml. W dniu 23 listopada odbywa się ostatnia narada z udziałem księcia. Zebrali się na niej kniaź Andrej Iwanowicz Staricki – brat Wasyla, bojarzy Wasilij Szujski, Zcharin, Woroncow, skarbnik Gołowin i diakowie – wśród nich Miszurin i Cypliatew. Niedługo później zaproszono jeszcze stryja księżnej Heleny – kniazia Michaiła Lwowicza Glińskiego, bojarów Iwana Szujskiego i Tuczkowa. Wówczas to uzgodniono i spisano ostatnią wolę umierającego księcia. Być może spisywana była ręką Elizara… Czy stojący przy łożu śmierci księcia zdawali sobie wówczas sprawę, że ich los, a nawet życie stają się niepewne? Wielki Książe Moskiewski Wasyl III umiera 4 grudnia 1533 roku. Księżna wdowa – Helena Glińska, pozostaje regentką i rozpoczyna rządy w imieniu nieletniego syna Iwana.

W 1533 roku wymieniany, jako członek rady po śmierci Wasyla III. Elizar był wówczas zaliczany do najbardziej wpływowych osób w księstwie i należał do niewielkiego grona zaufanych księżnej wdowy (Heleny Glińskiej). O jego pozycji na książęcym dworze świadczyć może chociażby kolejność wymieniania pośród innych urzędników w XVI-wiecznych dokumentach – Elizar zawsze pojawiał się jako pierwszy…Być może była to tylko forma grzecznościowa, której zadaniem było jedynie uhonorowaniem najstarszego wiekiem i starzem z urzędników książęcych. W źródłach historycznych ostatni raz pojawia się w marcu 1542 roku w czasie przyjęcia litewskich posłów. Wówczas Elizar miał już ponad trzydziestoletni staż urzędniczy i występował, jako Разрядныйдьяк – najważniejszy urzędnik Разря́днoй приказы. Prawdopodobnie w tym czasie przeszedł na zasłużony spoczynek, jednak uprzednio na dwór książęcy wprowadził swojego syna Iwana. W czerwcu 1545 roku wymieniony został w testamencie metropolity Makarego, jako jedna z ważnych dla niego osób…

Źródła historyczne wspominają też o majątkach ziemskich, jakie za życia Elizar Iwanowicz posiadał:

• Поместье сельцо Горыни на Аредеже, деревни Реутово, Почапово, Байково, Клинско, Быслав, Печково, Митрошкино в Климецком Тесовском погосте и деревни Микулиных Бурцово и Колища на Аредежи в Спасском на Аредеже погосте Водской пятины. Всего 40,5 обеж и 108 коробей (Новгородские писцовые книги. Т. III. СПб., 1868. Стб. 73-75, 90-91).
• Дача в Егорьевском Луском погосте. Размеры этой части имения Елизара Ивановича неизвестны (Выписка из писцовой книги Дмитрия Китаева 1500 г. // Русская историческая библиотека. Т. 22. СПб., 1908. С. 19).
• Вотчина в Белозерском уезде села Раменье и Троицкое, сельцо Дмитриевское, деревни Гридино и Рыково Надпорожского стана (Акты социально-экономической истории Северо-Восточной Руси конца XIV – начала XVI в. Т. 2. М., 1958. № 290. С. 216, 235; Шумаков С.А. Обзор «Грамот Коллегии экономии». М., 1900. Вып. 2. С. 4, 6; РГАДА. Ф. 281. № 767).
• Вотчина сельцо Пенино с деревней Федотово в Горетове стане Московского уезда (Кистерев С.Н. Акты московского Чудова монастыря 1507–1606 годов // Русский дипломатарий. Вып. 9. М., 2003. № 69).

 Niedługo przed śmiercią pożyczył jednemu ze swoich kuzynów z linii Monastyrewów 50 rubli pod zastaw jednego z majątków w ujeździe biełozerskim – дал в долг Юрию Матвеевичу Монастыреву 50 руб. под залог вотчины в Надпорожском стане Белозерского уезда. Elizar Iwanowicz Cypla umiera w 1546 roku przeżywszy prawdopodobnie ponad siedemdziesiąt lat. W ostatnich latach życia składał liczne i hojne datki na monastyr Kiryłłowski w Biełozero. Zgodnie z ostatnią wolą ojca Iwan przekazuje jakaś część majątku w Biełozero na monastyr Kiryłłowski. Tam też w jednej z krypt składa ciało swojego ojca. W jednym z rosyjskojęzycznych źródeł czytamy: 1546/47 годом датирована данная (вкладная) на вотчину Е. И. Цыплятева, которую его сын Иван Елизаров отдал по завещанию отца в Кирилло-Белозерский монастырь. Ponoć na krótko przed śmiercią wstąpił do klasztoru przyjmując imię Евфимий (Eutymeusz). Według archiwów monastyra Kiryłłowskiego Elizar Cyplatew został pochowany za altarią cerkwi Archanioła Gabriela, w miejscu spoczynku dla wielu zasłużonych – за алтарем церкви Архангела Гавриила – Варлаам Яишница, Цыплятев Евфимий, Зиновий Булгаков, Иоасаф Хабаров, кирилловские игумены Кирилл II и Серапион Травин.

Po śmierci ojca Iwan Elizarowicz już na stałe zajmuje jego miejsce i staje się sekretarzem młodego – wówczas dwunastoletniego księcia Iwana Wasilewicza, zwanego później nie bez przyczyny Iwanem IV Groźnym, pierwszego cara w historii moskiewskiego państwa…

W tym miejscu być może warto przybliżyć sytuację w jakiej Iwan Elizarowicz rozpoczyna swoją służbę na książęcym dworze. Młody książe Iwan był już sierotą – jego ojciec zmarł w 1533, a matka Helena Glińska w 1538 roku – prawdopodobnie otruta. Pieczę nad wychowaniem młodego księcia sprawować miał książe Michał Gliński – brat Heleny, ale i ten z powodu dworskich intryg i chęci zdobycia władzy w państwie zostaje oskarżony o otrucie księcia Wasyla III, a następnie uwięziony i zamordowany. Między możnymi rodami rozpoczęła się wojna o władze – Glińscy, Bielscy i Szujscy walczyli o wpływy w państwie pozbawionym władcy. Książe Andrej Szujski był najbardziej gorliwym przeciwnikiem woli zmarłego księcia Wasyla III. Za wszelką cenę starał się zdominować młodego księcia i stworzyć z niego marionetkę w swoich rękach.   Książe Iwan dorastał więc w całkowitym osamotnieniu, zastraszeniu i w ciągłej obawie o własne życie.  Od najmłodszych lat był świadkiem wielu tragicznych zdarzeń dziejących się w jego najbliższym otoczeniu. Widział, jak wywlekano i mordowano jego kolejnych opiekunów i poniewierano tych, co byli mu wierni. Sprawcą większości tych zdarzeń był wspomniany książe Szujski. Młody książe bardzo szybko przyswoił sobie trudną sztukę ukrywania uczuć, emocji i planów. Jednak w jego umyśle i sercu odkładały się nieprzebrane pokłady złości i nienawiści. Upust tym uczuciom dał już jako ledwie trzynastoletni chłopiec, a ofiarą padł nikt inny, jak właśnie znienawidzony Szujski. Młody książe wydał rozkaz jego potajemnego uwięzienia za krzywdy mu w dzieciństwie wyrządzone,  licząc na to, że wykonawcy jego rozkazu prawidłowo odczytają prawdziwe intencje. I tak się właśnie stało – Szujski został pojmany i zabity przy Kuriatnej Bramie niedaleko pałacu. Młodego księcia powiadomiono jedynie, że Szujski zmarł w drodze, na co ten tylko milcząco skinął głową ciesząc się w duchu z obrotu sprawy. Być może wyżej przytoczone opisy przedstawiają młodego księcia, jako ciężko doświadczonego przez los i życie, ale w rzeczywistości tak nie było. Iwan Wasiliewicz nie bez przyczyny z czasem zwany będzie Groźnym, a podwaliny tegoż miały miejsce już w jego wczesnym dzieciństwie… Jego wręcz obłąkańcze cechy charakteru zaczęły się ujawniać już za młodu – strącał w dachów wszelkie draństwo, koty i psy, a gdy skończył lat 14 zaczął strącać ludzi… Tak mniej więcej opisał młodego carewicza Andrej Kurbski alias Krupski (1528-1583) – jeden z jego najbliższych przyjaciół i współpracowników, który tak jak car wywodził się z Rurykowiczów.  Tym strąconym z dachu był Iwan Wasiljewicz Szujski, do którego młody carewicz czuł jakąś błahą urazę. W 1543 roku poszczuł księcia psami, które zagryzły go na śmierć. Gdy w wieku 16 lat zgodnie z tradycją stał się pełnoletni i przejął rządy, kazał ściąć głowy kilku bliskim bojarom dotrzymującym mu towarzystwa w zabawach. Swoje pierwsze urodziny po objęciu tronu świętował również w dosyć specyficzny sposób – kazał wyrwać język Afanasijowi Buturlinowi za jakieś nieopatrznie rzucone słowo. Głęboka nieufność i podejrzliwość rosła w młodym carewiczu z każdym rokiem jego panowania…

W takiej właśnie sytuacji Iwan Elizarowicz Cypla alias Cypliatew rozpoczyna swoją urzędniczą służbę u boku przyszłego cara. Chyba już wtedy zaczynał zdawać sobie sprawę, że za najmniejszy błąd lub źle odczytaną radę może ponieść karę najwyższą. Mimo to podjął jednak wyzwanie. W źródłach historycznych związanych z funkcjonowaniem carskiego dworu moskiewskiego Iwan Elizarowicz Cypla pojawia się wielokrotnie, jako sygnujący różego rodzaju akty sądowe, biorący udział w wyprawach, poselstwach i różnego rodzaju audiencjach. Poniżej kilkanaście przykładów wypisanych z różnego rodzaju źródeł historycznych, w których Iwan Elizarowicz pojawia się z imienia:

• 1546 rok – дьяк, подписал жалованную кормленную грамоту Истоме Васильевичу Сухотину на Мышегу Тарусского уезда (Акты служилых землевладельцев XV–начала XVII века. Т. 4. М., 2008. № 454. С. 335)
• IV 1547 rok – подписал жалованную тарханно-несудимую, заповедную
  и проезжую грамоту Ивана Грозного Александро-Свирской пустыни за земли в Новгороде (Каштанов С.М. Хронологический перечень иммунитетных грамот XVI века. Ч.1 // Археографический ежегодник за 1957 год. М., 1958. № 542. С. 370)
• 3 II 1547 roku – ходил у саней невесты и собирал детей боярских на свадьбе царя Ивана (Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. 1. Ч. 2. М., 1977. С. 324).
• w VII 1547 roku – росписи похода на Коломну дьяк в свите государя (Разрядная книга 1475–1598 гг. (РК 1475-1598). М., 1966. С. 111; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. 1. Ч. 2. М., 1977. С. 334)
• 18 IX 1547 roku – ходил у саней невесты на свадьбе кн. Юрия Васильевича (Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. 1. Ч. 2. М., 1977. С. 340)
• 11 XII 1547 roku – дьяк в свите государя во время похода на Казань
  (РК 1475-1598. С. 113; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. 1. Ч. 2. М., 1977. С. 341).
• w 1547/48 roku – дьяк, подписал жалованную кормленную грамоту Григорию Истомину Сухотину на Мышегу Тарусского уезда.
• w 1548/49 roku – дьяк, подписал приписку к жалованной кормленной грамоте о продлении кормления (Акты служилых землевладельцев XV–начала XVII века. Т. 4. М., 2008. № 166. С. 128; № 456. С. 336).
• 22 I, 8 II, 11 II 1549 roku – встречал во время аудиенции литовское посольство Петра Станиславича Кишки, Богуша и Ивана Горностаева; участвовал в переговорах (Сборник Русского исторического общества. Т. 59. СПб., 1887. С. 269, 294, 296, 300)
• w 1550/51 roku – дьяк, подписал приписку к жалованной кормленной грамоте о продлении кормления (Акты служилых землевладельцев XV–начала XVII века. Т. 1. М., 1997. № 201. С. 169)
• w 1550 roku – В Дворовой тетради большой дьяк (Тысячная книга 1550 г. и Дворовая тетрадь 50-х годов XVI в. М.; Л., 1950. С. 115)
• 16 VI 1551 roku – подписал жалованную кормленную грамоту Андрею Тимофеевичу Окуневу на половину писчего в Руссе (Куницын А.П. Историческое изображение древнего судопроизводства в России. СПб., 1843. С. 149)
• 2 VI 1553 roku – дьяк в свите государя во время похода царя Ивана против татар на Оку в Коломну (РК 1475-1598. С. 141; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. I. Ч. III. М., 1978. С. 451)
• 5 XI 1553 roku – сидел на окольничем месте на свадьбе царя Семиона и Марии Андреевны Кутузовой (Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. I. Ч. III. М., 1978. С. 452)
• 22 I 1555 roku – встречал во время аудиенции литовского посланника Юрия Васильевича Тишкевича (Сборник Русского исторического общества. Т. 59. СПб., 1887. С. 459)
• 4 IV 1555 roku – подписал подтверждение царем Иваном отцовской жалованной грамоты крестьянам Моревской слободы (Дополнения к Актам историческим, собранные и изданные Археографической комиссией (далее – ДАИ). Т.1. СПб., 1846. № 25. С. 25)
• 30 VI – 7 VII 1555 roku – дьяк в свите государя во время похода царя Ивана против татар на Оку в Коломну и Тулу (РК 1475-1598. С. 150; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. I. Ч. III. М., 1978. С. 495)
• 28 IX 1555 roku – в указной упоминается, проведённый дьяком Иваном Елизаровым, сыск по служебным книгам и спискам, согласно которому новгородские помещики Чуркины зимой были на Казанской службе 21 I 1556 roku – подписал указную новгородским дьякам Ф.Б. Еремееву
• и Казарину Дубровскому о взыскании долга (ДАИ. Т. 1. № 51/ХХ. С. 83; № 52/VI. С. 90)
• 26-30 I, 1 II 1556 roku – встречал во дворце во время аудиенции литовского посла кн. Стефана Збаражского (Сборник Русского исторического общества. Т. 59. СПб., 1887. С. 491, 495, 506)
• 10 III 1556 roku – подписал указную новгородским дьякам Ф. Б. Еремееву и Казарину Дубровскому об отставке от службы сына боярского
  и записи в службу его сына (ДАИ. Т. 1. № 47/III. С. 66)
• w VI 1556 roku – дьяк в свите государя во время похода царя Ивана против татар на Оку в Серпухов (РК 1475-1598. С. 157; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. I. Ч. III. М., 1978. С. 511)
• 2 VII 1557 roku – дьяк в свите государя во время похода царя Ивана против татар на Оку в Коломну (РК 1475-1598. С.163; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. II. Ч. I. М., 1982. С. 9)
• 19, 24, 26 VI 1558 roku – встречал во дворце во время аудиенции литовского посла Яна Юрьевича Волчкова (Сборник Русского исторического общества. Т. 59. СПб., 1887. С. 554, 556, 560)
• w 1558/59 roku – дьяк в свите государя в разрядной росписи не состоявшегося похода в Тулу (РК 1475-1598. С. 182; Разрядная книга 1475-1605 гг. Т. II. Ч. I. М., 1982. С. 54).

Z przedstawionych zapisów źródłowych wynika, że Iwan Elizarowicz w dniu 3 II 1547 roku odgrywał znaczącą rolę na ślubie wówczas siedemnastoletniego cara Iwana IV z Anastazją Romanową Zacharyną (Анастасия Романовна Захарьина). W dokumencie datowanym na ten dzień wspomniano o nim w następujący sposób – ходил у саней невесты и собирал детей боярских на свадьбе царя Ивана. Wynika z powyższego, że dowodził orszakiem bojarskich dzieci (oddziału zbrojnego) przy boku panny młodej (przy saniach), który odprowadzał ją na miejsce ślubu z carem Iwanem. W tym miejscu być może warto wspomnieć zarówno o przyszłej żonie cara, jak i ich póżniejszym życiu. Warto dlatego, że kres tego małżeństwa w znacznym stopniu wpłynął na następujące po nim wydarzenia…

Przyszła żona cara Iwana IV była córką bojara Romana Jurewicza Zacharyna-Koszkina – wówczas mało znaczącego bojara. Dopiero po czasie okarze się, że z tej właśnie linii powstanie przyszła dynastia carska Romanowów. Iwan IV wbrew panującej tradycji wybrał sobie przyszłą żonę samodzielnie. Na swoistego rodzaju konkursie, na którym pojawiło się ponoć ponad tysiąc urodziwych kandydatek, pojawiła się również ta młodziutka – wówczas piętnastoletnia, piękna dziewczyna o smagłej twarzy o pięknym owalu dużych i zielonych, lekko skośnych oczach. Według życzenia cara wszystkie kandydatki zebrane w kremlowskiej łąźni musiały zaprezentować się w całej krasie – nago.  Młodego cara niemalże natychmiast urzekło piękno i powab Anastazji. Już wtedy wiedział, że to ona zostanie jego przyszłą żoną i matką jego potomków.  W dniu 3 II 1547 roku na Kremlu odbyły się ich niezwykle barwne i huczne zaślubiny…

Małżeństwo faktycznie okazało się nadzwyczaj dobrane i udane, połączone płomienną miłością, której owocem było sześcioro dzieci. Niestety pierwsze troje dzieci zmarło we wczesnym dzieciństwie: Anna (1549-1550), Maria (1551-1551) i pierworodny syn Dimitr (1552-1553).  Tuż po urodzeniu syna Iwan IV zarządał od bojarów uznania go za następcę tronu lecz ci odmówili. Zmarł w pierwszym roku życia ponoć wskutek nieszczęśliwego wypadku – utonął w rzece podczas podróży rodziców. Pochowany został w soborze św. Michała Archanioła (Archangielskim) przy swoim dziadku Wasylu III.  Młody car przypuszczał jednak, że został on zamordowany przez bojarów. Ledwie dizewięć miesięcy po śmierci Dymitra rodzi się kolejny syn – Iwan, do którego jeszcze w tej opowieści powrócimy. Po nim rodzi się córka Ewdokia, która przeżyje zaledwie dwa lata. Ostatni z potomków – Fiodor, rodzi się w 1557 roku. To właśnie on po śmierci ojca w 1584 roku obejmie moskiewski tron, stając się jednocześnie ostatnim carem z dynastii Rurykowiczów…

Tak minęło trzynaście lat szczęśliwego małżeństwa, choć przeplecionego śmiercią czworga dzieci. Anastazja wywierała w tym czasie na cara Iwana IV wręcz niewyobrażalnie pozytywny wpływ. Potrafiła uspokoić jego porywczy charakter i zażegnać niejeden konflikt. Jednak szczęście nigdy nie trwa wiecznie… W trakcie jednej z licznych kłótni z bojarami padła rażona apopleksją – tak przynajmniej wówczas uważano. Jednak wcześniej do carskich komnat wniesiono wino, które Anastazja miała wypić wraz z mężem. Ona wypiła, a Iwan nie… Zmarła 7 VIII 1560 roku pozostawijąc męża w głębokiej rozpaczy, która niedługo później przerodzi się w potężne rozgoryczenie i wielki żal do bojarów, a nawet najbliżej rodziny. To właśnie śmierć Anastazji stała się przyczyną legendarnego okrucieństwa Iwana i jego krwawej rozprawy z bojarami. Wbrew wszelkim faktom zrozpaczony car uważał, że to nie apopleksja, ale trucizna podana w winie owego dnia była przyczyną jej nagłej śmierci. Kłotnia z bojarami miała tylko wskazać na inną przyczynę śmierci. Car doszedł wówczas do wniosku, że i on sam miał paść ofiarą z rąk tego samego sprawcy. O otrucie żony oskarżył księżnę Eufrozynę Chowańską – wdowę po swoim stryju Andrzeju Starickim. W przypadku jego przedwczesnej śmierci następcą tronu zostawał Włodzimierz – syn Eufrozyny. Pomimo braku jakichkolwiek dowodów Iwan IV przez kolejne lata niezwykle pieczołowicie pielęgnował w sobie nienawiść do swojej stryjenki i jej rodziny. W tym czasie w głowie cara powstaje tragiczny w swoich skutkach pomysł, który w niedługim czasie pochłonie dziesiątki tysięcy ofiar – opricznina…

Księżna Eufrozyna z Chowańskich została utopiona w rzece Szeksna w dniu 20 X 1569 roku – tak właśnie postępowano z trucicielami w całej ówczesnej Europie. Tego samego miesiąca na rozkaz Iwana IV Groźnego otruty został jej syn Włodzimierz, jego żona i ledwie dziewięcioletnia córka. Prowadzone wówczas dochodzenie wykazało, że spiskowe macki prowadziy do Nowogrodu – to miasto i jego mieszkańcy również poniosą srogą karę… Na marginesie tej opowieści oraz gwoli ścisłości należy dodać, że żona Iwana IV – Anastazja, faktycznie została otruta. W 2000 roku rosyjscy naukowcy zbadali szczątki Anastazji, a odkryto w nich niezwykle wysokie i nienaturalne stężenie arszeniku i innych substancji świadczących o jej otruciu...

Powróćmy jednak do Iwana Elizarowicza Cypla – w dniu 18 IX 1547 roku uczestniczył z podobnym zadaniem na ślubie Jurija Wasilewicza – rodzonego brata Iwana IV. Tak, jak dziesięć lat wcześniej ходил у саней невесты. Żoną Jurija była Julianna Dymitriewna z Paleckich, która według jednej z legend również została utopiona przez Iwana IV wraz z Eufrozyną Chowańską. Według innych żyła jako mniszka i zmarła dopiero w 1575 roku.  Iwan Elizarowicz Cypla – jak pokazuje historia, dosyć często gościł na uroczystościch ślubnych na szczeblu państwowym (на государственном уровне). Oprócz dwóch wcześniej opisanych w dniu 5 XI 1553 roku uczestniczył, jako gość honorowy (zapewne oficjalny wysłannik cara) w trakcie ślubu Symeona Kasajewicza z Marią Andriejewną Kutuzową – сидел на окольничем месте на свадьбе царя Семиона и Марии Андреевны Кутузовой. W cytowanym przypisie przed imieniem nowożeńca daje się zauważyć słowo цар. Wyjaśnijmy zatem kim był ów nowożeniec. Chrześcijańskie imię i nazwisko uzyskał niedługo przed ślubem – faktycznie był to Edygler Machmet (Ядыгар-Мухаммед), ostatni chan kazański, syn astrachańskiego chana Kasima. Niedługo wcześniej Kazań wraz z całym chanatem kazańskim zostały włączone do państwa moskiewskiego. Poniżej zachowane litografie przedstawiające chrzest i ślub Symeona Kasajewicza. Być może został tam również uwieczniony Iwan Elizarowicz Cypla…

Przez wieki ród Cyplatewów miał związek z Monastyrem Świętego Cyryla Biełozierskiego (Кири́лло-Белозе́рский монастырь), zwanym również Cyrylo-Biełozierski Monaster Zaśnięcia Matki Bożej, który założony został w mieście Kiriłłow w 1397 roku. Łożyli na ten klasztor znaczne sumy, uposażali w różnego rodzaju dobra i wnosili wiele przywilejów związanych z korzystaniem z lasów, rzek, połowami i zbiorami. Od XVI wieku monaster znalazł się pod szczególną opieką kolejnych władców Moskwy, którzy regularnie przybywali do niego na modlitwę, a w podzięce składali hojne ofiary. Dzięki tym ofiarom wzniesiono refektarz z cerkwią Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni (1519 roku), bramę wjazdową (1523 rok), cerkiew św. Gabriela Archanioła (w latach 1531–1534), następnie zaś cerkwie nadbramne św. Jana Klimaka i Przemienienia Pańskiego oraz cerkiew św. Sergiusza z Radoneża. W 1528 roku być może za namową Elizara Iwanowicza, Wasyl III i jego żona Helena Glińska modlili się w klasztorze o narodziny syna. Po przyjściu na świat dziecka – przyszłego cara Iwana IV Groźnego, na pamiątkę tego wydarzenia w monasterze powstała cerkiew Narodzenia św. Jana Chrzciciela. Sam Iwan IV Wasilewicz był hojnym dobroczyńcą monasteru. Z tymże władcą związany będzie również upadek rodu Cyplatewów, a szczególnie Iwana Elizarowicza.

Z cytowanych wcześniej źródeł historycznych wynika, że Iwan Elizarowicz brał udział w wielu wyprawach wojennych pozostając w przybocznej świcie władcy (в свите государя). Jego udział odnotowano w pochodzie na Kołomnę (Коломна) w lipcu 1547 roku i na Kazań w listopadzie tegoż samego roku. W czerwcu 1553 roku oraz czerwcu i lipcu 1555 roku towarzyszy carowi w wyprawie przeciw Tatarom krymskim wzdłuż rzeki Oka, obronie miast Kołomna i Tuła (против татар на Окув Коломну и Тулу). W czerwcu 1556 roku przy boku cara bierze udział w kolejnych walkach z Tatarami w czasie pochodu sierpuchowskiego. W tej samej wyprawie bierze również udział brat stryjeczny Iwana – Grigorij Semenowicz Cypla alias Cypliatew. Iwan Elizarowicz bierze jeszcze dwukrotnie udział w wyprawach na Kołomnę i Tułę – w lipcu 1557 i na przełomie 1558/1559 roku.

Iwan Elizarowicz posiadał liczne lenna (вотчина), które przejął po przodkach, ale także otrzymał od cara za służbę. W piscowych knigach (Писцовые книги) z drugiej połowy XVI wieku można odnaleźć liczne zapisy o posiadanych przez niego majątkach:

• Вотчина в Рузском уезде. В Вышковском стане ему принадлежало сельцо Комарово с деревнями Мокроселово, Мамаева, Тульзиково, Дулепово, Захарово, Елочева, Окулица и половиной пустоши Маслово на 223,6 четв. доброй земли (Рузский уезд по писцовой книге 1567-1569 годов. М., 1997. С. 58-59).
• В Замошской волости село Никольское с деревнями Тютрюмова, Олтуфьево на рч. Песочне и Поповская на 90, 1 четв. земли (Рузский уезд по писцовой книге 1567-1569 годов. М., 1997. С. 126-127).
• В Локнышском стане владел по закладной сельцом Фенкиным с 3 деревнями Горшково на рч. Локноше, Дорок рч. Локноше и Старикова на 80 четв. Всего 393,7 четв. доброй земли.
• Вотчина в Московском уезде: в Горетове стане сельцо Пенино на р. Всходне и деревня Федотово (Кистерев С.Н. Акты Московского Чудова монастыря 1507-1606 годов // Русский дипломатарий. Вып. 9. М., 2003. № 69).
• Поместье в Московском уезде: вывшее поместье Ивана Цыплятева в Сурожском стане в 1584/85-1585/86 гг. было описано в порозжих. Всего пустоши Желтино, Микулино и Вражки на 162,5 четв. средней земли (Писцовые книги Московского государства. Ч. 1. Отд. 1. СПб., 1872. С. 114-115).

W tym miejscu należy przypomnieć, że Elizar Iwanowicz Cyplatew (Cypla) posiadał jeszcze dziedziczne lenno Elizarowo Ramene (Елизарово Раменье), zwane później Dmitriewskoje (Дмитриевское).

Przytoczone opisy świadczą, że nasz bohater prowadził nie tylko urzędniczy tryb życia oraz o tym, że posiadał dosyć znaczący majątek. Na początku lat sześćdziesiątych XVI wieku sytuacja zmienia się diametralnie. Czy miało to jakiś związek ze śmiercią ukochanej żony cara Anastazji w 1560 roku? Czyżby car zaczął podejrzewać swojego zaufanego urzędnika o jakieś knowania z jego wrogami? Tego zapewne już nigdy się nie dowiemy…

Niewątpliwie olbrzymie znaczenie miała sytuacja polityczna w ówczesnym państwie moskiewskim. W 1558 roku rozpoczęła się kolejna wielka wojna – tym razem o Inflanty. Car był już wówczas 28-letnim mężczyzną, który uznał, że doradcy nie są mu już do niczego potrzebni, bo tylko go ograniczają zamiast wspierać. Pierwsze sukcesy w wojnie inflanckiej jeszcze bardziej umocniły chęć posiadania samodzierżawnej władzy. Wszelkie projekty reorganizacji kraju wzbudzały zainteresowanie cara tylko wtedy, gdy umożliwiały wykorzenienie rządów bojarskich. Ostra krytyka bojarskich nadużyć stała się punktem startowym przemian. Iwan chętnie dawał posłuch wszelkim propozycjom eliminacji bojarskiej „samowoli”. 

Ważniejsza od formy utraty urzędu i wpływów jest jednak przyczyna, którą w każdy z możliwych sposobów należy łączyć z samym carem Iwanem IV Groźnym, który swój przydomek uzyskał nie bez powodu… Apogeum miało miejsce w 1547 roku po pożarze Moskwy zakończonym buntem mieszkańców i zabiciem Jerzego Glińskiego – brata matki cara. Za te wydarzenia zaczął winić bojarów. Niezwykle narzekał również na swoich doradców – w swoich listach pisał: jeśli nawet proponowaliśmy coś dobrego, nigdy tego nie akceptowali, tylko ich rady mogły się tu liczyć. Było tak w sprawach zagranicznych, a gdy chodziło o politykę wewnętrzną, nawet w najdrobniejszych sprawach na nic mi nie pozwalano: jakie mam nosić buty, jak spać, wszystko musiało się dziać wedle ich woli, traktowano mnie jak dziecko. Niebawem po zdobyciu Kazania w 1553 roku car ciężko zachorował – mógł umrzeć w każdej chwili. Na wypadek swojej śmierci car oczekiwał od bojarów przysięgi na wierność jego synowi Iwanowi, który wówczas był jeszcze niemowlęciem.  Jednak bojarzy otwarcie odmówili złożenia tej przysięgi, co ostatecznie zachwiało zaufaniem cara. Car cudownie ozdrowiał, ale wydarzenia te wyryły w nim niegojącą się ranę.

W 1555 roku przeprowadził gruntowną reformę systemu prawnego i administracji państwa, która choć w swojej wymowie pozytywna, wymierzona była w bojarów.  Począwszy od 1560 roku z rozkazu cara stracono tysiące ludzi. W 1565 roku wprowadził opriczninę (опричнина), której głównym celem było zdławienie wszelkiej opozycji wewnętrznej i umocnienie władzy carskiej. Znaczna część państwa moskiewskiego została wyłączona spod władzy bojarów, którym pozostawiano jedynie tzw. ziemszczyzny, ograniczające się do ziem Nowogrodu Wielkiego, Pskowa, Wielkich Łuk, Smoleńska i Tweru.  Od tej pory bojarzy podlegali bezpośredniej władzy cara i dotkliwie doświadczyli terroru jego gwardzistów zwanych opricznikami. Iwan IV Groźny doprowadził swoją represyjną polityką do politycznego i gospodarczego kryzysu państwa. Rezultatem działania opriczniny była śmierć kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Dobra bojarskie były konfiskowane i rozgrabiane. Różnego rodzaju dekrety carskie ograniczały włości poszczególnych kniaziów – zakazywały zamiany lub sprzedaży posiadłości rodowych. Własność możnego, który po śmierci nie miał bezpośredniego następcy, przechodziła na skarb państwa. Zaczęto również weryfikować wszystkie transakcje z wotczinami (spadkami) zawarte od śmierci Wasyla III. Te obostrzenia mocno uderzyły w magnatów i wywołały ich protesty, które tłumiono w specyficzny dla opriczniny sposób – masakrą ludności, rabunkiem, konfiskatą majątku, zesłaniem…

Car uważał, że został otumaniony i zniewolony przez podstępnych ministrów. W swoich listach z późniejszych lat pisywał: […] był wówczas przy naszym dworze drań Aleksiej, jeszcze za czasów naszej młodości nie wiadomo jakim sposobem wyniesiony spośród naszej służby; widząc zdrady wielmożów, wyciągnęliśmy go z gnoju i zrównaliśmy z bojarami, mając nadzieję, że będzie wiernie służył. Potem, dla porad w sprawach duchowych, wziąłem popa Sylwestra, ponieważ sądziłem, że jako człowiek stojący u tronu Pańskiego nie zapomni o własnej duszy; jednakże on okazał się bardzo podstępny, wkrótce zbytnio pokochał władzę i jak człowiek świecki zaczął otaczać się przyjaciółmi. Rozpoczęły się masowe ucieczki za granicę, głównie na Litwę, a aresztowania wśród członków Dumy protestującej przeciw ograniczaniu roli bojarów, stawały się coraz częstsze.

Począwszy od 1560 roku z rozkazu cara stracono tysiące ludzi. W 1565 roku wprowadził opriczninę (опричнина), której głównym celem było zdławienie wszelkiej opozycji wewnętrznej i umocnienie władzy carskiej. Znaczna część państwa moskiewskiego została wyłączona spod władzy bojarów, którym pozostawiano jedynie tzw. ziemszczyzny, ograniczające się do ziem Nowogrodu Wielkiego, Pskowa, Wielkich Łuk, Smoleńska i Tweru.  Od tej pory bojarzy podlegali bezpośredniej władzy cara i dotkliwie doświadczyli terroru jego gwardzistów zwanych opricznikami. Iwan IV Groźny doprowadził swoją represyjną polityką do politycznego i gospodarczego kryzysu państwa. Rezultatem działania opriczniny była śmierć kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Dobra bojarskie były konfiskowane i rozgrabiane. Różnego rodzaju dekrety carskie ograniczały włości poszczególnych kniaziów – zakazywały zamiany lub sprzedaży posiadłości rodowych. Własność możnego, który po śmierci nie miał bezpośredniego następcy, przechodziła na skarb państwa. Zaczęto również weryfikować wszystkie transakcje z wotczinami (spadkami) zawarte od śmierci Wasyla III. Te obostrzenia mocno uderzyły w magnatów i wywołały ich protesty, które tłumiono w specyficzny dla opriczniny sposób – masakrą ludności, rabunkiem, konfiskatą majątku, zesłaniem…

Car tymczasem otoczył się nowym gronem popleczników, pozbywając się dawnych… Zapewne tak właśnie stało się z Iwanem Elizarowiczem Cypla. Pod koniec lat sześćdziesiątych XVI wieku w zasadzie po raz ostatni pojawia się w źródłach historycznych, jako urzędnik (diak) związany z carem Iwanem IV Groźnym. Nie został jednak mnichem – tak jak podają niektóre źródła, ale został przymusowo osadzony w monastyrze przez cara. Część majątku zdołał jeszcze przekazać na rzecz klasztoru Kiryłłowskiego, część sprzedać lub przekazać dalszym krewnym. W 1570 roku, jeszcze w czasie działań  opriczniny, straceni zostali jego kuzyni, a pozostali po konfiskacie majątków zesłani do Smoleńska, Wołogdy i Rżewa Pustego.  W owym czasie nie tylko car stanowił śmiertelne zagrożenie – jesienią 1570 roku nawiedziła kraj dżuma, której przypadki stwierdzono w dwudziestu ośmiu miastach. Epidemia pochłonęła wówczas tysiące istnień…

Na koniec warto wspomnieć jeszcze o jednym dosyć istotnym fakcie z życia Iwana Elizarowicza Cyplatewa. W latach pięćdziesiątych XVI wieku, jako diak Iwana IV brał udział w opracowaniu niezwykle ważnego dzieła tzw. Государев родословец – Genealogii Władcy, w której wymienione i opisane zostały genealogie rodzin książęcych i bojarskich, w tym rody: Сабуровых, Годуновых, Пильемовых, Пешковых i Вельяминовых. Tam właśnie wywodzono żonę Wasilija III od Murzy – legendarnego potomka Złotej Ordy, zwanego Захарии Чет. Księga ta nie przetrwała do dzisiejszych czasów. W XVII wieku na jej podstawie powstała tzw. Бархатная книга – Aksamitna Księga…

Iwan Elizarowicz Cyplatew nie był postacią z mitów i legend – istniał w rzeczywistości, co potwierdzają liczne zapisy pochodzące z historycznych źródeł. Bez wątpienia był potomkiem kniaziów smoleńskich, a w dwudziestym pokoleniu potomkiem legendarnego Ruryka.

• Iwan Elizarowicz Cyplatew – diak cara Iwana IV Groźnego
• ojciec – Elizar Iwanowicz
• dziadek – Iwan Dimitrewicz
• pradziadek – Dimitrij Wasiljewicz
• 2xpradziadek – Wasilij Aleksandrowicz
• 3xpradziadek – Aleksander Jurewicz
• 4xpradziadek – Jerzy Światosławowicz (Юрий Святославович Монастырeь)
• 5xpradziadek – Światosław Glebowicz (Святослав Глебович Монастырeь)
• 6xpradziadek – Gleb Rościsławowicz (Глеб Ростиславич)
• 7xpradziadek – Rościsław Mścisławowicz Rurykowicz Smoleński (Ростислав Мстиславич Рюрикович Смоленский)
• 8xpradziadek – Mścisław Dawidowicz Rurykowicz Smoleński  (Мстислав Давыдович Рюрикович Смоленский)
• 9xpradziadek – Dawid Rościsławowicz (Давид Ростиславич)
• 10xpradziadek – Rościsław I Michał (Ростислав Мстиславич)
• 11xpradziadek – Mścisław I Wielki (Мстислав Владимирович Великий)
• 12xpradziadek – Włodzimierz II Monomach (Владимир II Всеволодович Мономах)
• 13xpradziadek –  Wsiewołd I (Всеволод I Ярославич)
• 14xpradziadek – Jarosław I Mądry (Ярослав I Владимирович)
• 15xpradziadek – Włodzimierz I Wielki (Владимир I Святославич)
• 16xpradziadek – Światosław I (Святослав Игоревич Хоробре)
• 17xpradziadek – Igor Rurykowicz (Игорь Рюрикович)
• 18xpradziadek - Ruryk (Рюрик).

Według źródeł historycznych Iwan Elizarowicz Cyplatew zmarł 16 XI 1568 lub 1569 roku, a jego doczesne szczątki spoczęły obok ojca w cerkwi Archanioła Gbriela w Monastyrze Kiryłowskim – Евфимий (Еоуфимей) Цыплятев, старец, в миру Иван Цыплятев, сын Елеазара Цыплятева, похоронен вместе с отцом, старцем Евфимием (в миру Елеаэаром), у церкви архангела за алтарем. Czy tak jednak się faktycznie stało? Kwoty, jakie łożył na monastyr mogły uczynić różne cuda, łącznie z fikcyjną śmiercią i uroczystym i oficjalnym pochówkiem. Iwan Elizarowicz Cyplatew były diak cara Iwana IV Groźnego, potomek kniaziów smoleńskich odszedł. Niedługo później w Wielkim Księstwie Litewskim nie wiadomo skąd pojawia się Iwan Cypla obejmując znaczący urząd ziemski w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jego dalsze losy mają związek z Grodzieńszczyzną, gdzie osiada na stałe. Zapewne był to właśnie mój praprzodek. Czy jestem zatem potomkiem kniaziów smoleńskich, a w rezultacie prastarych Wikingów wywodzących się od Ruryka? Dokumenty tego nie dowiodą, ale być może pewne światło na powyższą hipotezę rzucą badania genetyczne…