Biblioteka genealoga – dla każdego badacza historii rodziny niezbędny zasób będzie różny. Jedni odnajdą historie swojego rodu w herbarzach, drudzy słownikach biograficznych, a jeszcze inni (tak jak ja) będą musieli prowadzić swoje poszukiwania w bardziej wysublimowanych źródłach… Dla szukających szlacheckich korzeni wszelkiego rodzaju herbarze są wręcz nieodzowną pozycją w bibliotece, a dla tych, którzy tych korzeni nie posiadają wydają się zbędne. Jeżeli wywodzimy się z rodów kresowych nieodzowną pozycją wydaje się Metryka Litewska, w której możemy odnaleźć wiele niezwykle cennych informacji genealogicznych. W Metryce możemy np. odnaleźć rozmaitego rodzaju spisy pogłównego, podymnego, taryfy oraz innego rodzaju rejestry. Niezwykle cenną pozycją wydają się spisy podymnego z XVII wieku, obejmujące większość ówczesnych obszarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kopalnią wiedzy wszelakiej są różnego rodzaje spisy urzędników w zakresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów… Wiele informacji o przodkach możemy też odnaleźć w źródłach teoretycznie niezwiązanych z genealogią np. różnego rodzaju słownikach geograficznych i innego rodzaju opracowaniach związanych z historią danego regionu, obszaru, miejsca, czy też kościoła. Dla tych, których przodkowie związani byli z wojskowością, bezcennym źródłem wydają się publikowane różnego rodzaju dzienniki rozkazów personalnych i tym podobne wydawnictwa związane z historią wojskowości…

Opracowanie pełnego katalogu przydatnych pozycji wydaje się wręcz niemożliwe – dlatego też przytoczę jedynie te, które w moich własnych poszukiwaniach odegrały jakąś rolę. Myślę, że ten sukcesywnie tworzony katalog może przydać się również innych badaczom historii swoich rodów… 

Dla każdego genealoga poszukującego swoich przodków na historycznych obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego nieodzownym materiałem źródłowym będzie zapewne „Metryka Litewska” zawierająca między innymi rejestry podymnego. Co odnajdziemy w tych dokumentach i jaką mogą mieć dla nas wartość?

Co to jest „Metryka Litewska” i „podymne” – chyba nie warto wywarzać otwartych drzwi, tak więc opis ograniczę do podania odpowiednich odnośników:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Metryka_Litewska 
https://pl.wikipedia.org/wiki/Podymnehttps://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Podymne

Pod koniec lat 80-tych XX wieku staraniem Polskiej Akademii Nauk, przy aktywnym współudziale Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, a także a także ówczesnych Akademii Nauk – ZSRR, Białoruskiej SRR, Litewskiej SRR i Głównego Zarządu Archiwów przy Radzie Ministrów ZSRR, podjęto się próby wspólnego przeanalizowania wszelkich dostępnych materiałów i ujęcia ich w jednym cyklu opracowań pod wspólnym tytułem „Metryka Litewska”. W 1987 roku ukazał się pierwszy tom tego opracowania, a w kolejnych latach następne. Do chwili obecnej ukazało się łącznie osiem tomów:

• Tom I: Księga Sigillat 1709-1719 ((A.Rachuba, Warszawa 1987, nakład 1 200 egz.)
• Tom II: Rejestry podymnego – województwo wileńskie 1690 r. (A.Rachuba, Warszawa 1989, nakład 1 200 egz.)
• Tom III: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Województwo trockie 1690 r. (H.Lulewicz, Warszawa 2000, nakład 300 egz.)
• Tom IV: Księga wypisów Nr 131 (A.Rachuba, Warszawa 2001, nakład 500 egz.)
• Tom V: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Województwo nowogródzkie 1690 r. (H.Lulewicz, A.Rachuba, Warszawa 2002, nakład 400 egz.)
• Tom VI: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Województwo mścisławskie 1667 r. (A.Rachuba, Warszawa 2008, nakład ? egz.)
• Tom VII: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Województwo smoleńskie 1650 r. (S.Dumin, A.Rachuba, Warszawa 2009, nakład ? egz.)
• Tom VIII: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Księstwo Żmudzkie 1690 r. (G.Błaszczyk, Warszawa 2009, nakład 400 egz.)

Niestety nakład poszczególnych tomów był minimalny (300-1200 egz.), co w znacznym stopniu ogranicza jego dostępność. W swojej genealogicznej bibliotece zebrałem wszystkie wyżej wymienione tomy, co jest dla mnie powodem do radości i nieukrywanej dumy. Co może wnieść tego rodzaju wydawnictwo do naszych poszukiwań genealogicznych? Tak jak wspominałem już na stronie, dzięki „Metryce…” odnalazłem informacje o swoich przodkach, którzy w 1690 roku zostali zapisani w rejestrach podymnego. Potężnym narzędziem pomocniczym są indeksy osobowe i nazw geograficznych. Dzięki nim możemy odnaleźć występowanie konkretnego nazwiska w całym obszarze danego województwa. Każde województwo podzielone jest na powiaty, a te z kolei na parafie i dobra (np. biskupie, duchowne kapitualne, zakonne, JKM hibernowe), w których opisuje się poszczególne okolice, wsie, pola, itp. i płacących w nich podymne mieszkańców. Przy każdym nazwisku podana jest ilość „dymów”. W przypisach można niejednokrotnie odnaleźć wiele uzupełniających informacji związanych z daną osobą, jej rodziną lub miejscem. Czasami jest to informacja o piastowanym urzędzie, dacie śmierci lub krewnych. Podane są także źródła tych informacji. To oczywiście również bezcenne źródło wiedzy o ówczesnej strukturze zaludnienia, występowaniu nazwisk i o wsiach i osadach, których nazw już nigdzie indziej odnaleźć nie można.

Doskonałe uzupełnienie do „Metryki Litewskiej” mogą stanowić spisy urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego. Cały cykl składać się ma z dziesięciu tomów, w których ujęte zostaną dane dotyczące całego obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego… 

Pewnego rodzaju uzupełnienie „Metryka Litewska. Rejestry podymnego” może stanowić  inna pozycja, aczkolwiek zbliżona tematycznie i czasowo – „Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy” wydane przez Wydawnictwo DG, a opracowane przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Redaktorem tej pozycji jest oczywiście Andrzej Rachuba. Do chwili obecnej wydano cztery tomy:

• Tom I – „Województwo Wileńskie XIV-XVIII wiek” (rok wydania 2004, nakład 500 egz.
• Tom II – „Województwo trockie XIV-XVIII wiek” (rok wydania  2009, nakład ?)
• Tom III – „Księstwo żmudzkie XV-XVIII wiek” (rok wydania 2015, nakład ?)
• Tom IV „Ziemia Smoleńska i województwo smoleńskie XIV-XVIII wiek” (rok wydania 2003, nakład 500 egz.)

Planowanych jest jeszcze 6 kolejnych tomów, dotyczących Ziemi i województw: połockiego, nowogródzkiego, witebskiego, brzeskiego, mścisławskiego i mińskiego. Podobnie jak w „Metryce Litewskiej” mamy do dyspozycji indeks osobowy, pozwalający na szybkie odszukanie interesujących nas nazwisk. W każdym z kolejnych tomów przedstawiona jest historia opisywanej Ziemi lub województwa, obowiązujące hierarchia urzędnicza, wykaz źródeł, no i oczywiście alfabetyczny wykaz urzędników (wg nazwy urzędu). Oczywiście zakres informacji jest zróżnicowany, ponieważ wynika z wiedzy dostępnej w źródłach historycznych – a tych cytowanych jest wiele. Oprócz imienia i nazwiska poznamy takie informacje, jak: sprawowany urząd, data nominacji (przysięgi, awansu, rezygnacji), a niejednokrotnie również informacje o małżonkach, o dacie urodzin i śmierci, o spisanych testamentach, konsensach, deklaracjach, itp.  Pozycja niewątpliwie warta posiadania w bibliotece genealoga. Na chwilę obecną jestem szczęśliwym posiadaczem wszystkich czterech tomów.

Biorąc pod uwagę, że pierwsze cztery wydawano 12 lat, to na resztę pozostanie poczekać jeszcze lat 20…

Tematykę urzędników można, a w zasadzie należy uzupełnić o kolejne perełki wydane pod redakcją Andrzeja Rachuby – „Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Pozycja zawiera dwa tomy (spisy) z lat 1582-1696 oraz  1697-1794. Odnajdziemy tu informacje o samej instytucji Trybunału WKsL, jego genezy, organizacji i funkcjonowania, ale także o poszczególnych deputatach – niejednokrotnie bardzo szczegółowe…

Bardzo ciekawą pozycją poświęconą urzędnikom Rzeczypospolitej jest także seria wydawnicza  Biblioteki Kórnickiej  we współpracy z Polską Akademią Nauk, wydawana od 1987 roku. W założeniu seria miała składać się z XI tomów, które składały się z od jednego do pięciu zeszytów tematycznych:

• Tom I (dwa zeszyty): „Urzędnicy wielkopolscy XII-XV wieku” (wydany w 1985 roku) i „Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku (wydany w 1987 roku)
• Tom II (dwa zeszyty): „Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII-XV wieku” (wydany w 1985 roku) i „Urzędnicy województwa łęczyckiego i  sieradzkiego XVI-XVIII wieku” (wydany w 1993 roku)
• Tom III (pięć zeszytów): „Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku” (wydany w 1987 roku), „Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku” (wydany w 1992 roku), „Urzędnicy podolscy XIV-XVIII wieku” (wydany w 1998 roku), „Urzędnicy województwa kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku” (wydany w 2002 roku), „Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku” (wydany w 2007 roku)
• Tom IV (pięć zeszytów): „Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku” (wydany w 1990 roku), „Urzędnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku” (wydany w 1990 roku), „Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku” (wydany w 1993 roku), „Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku” (wydany w 1991 roku), „Burgrabiowie zamku krakowskiego XIII-XV wieku” (wydany w 1999 roku)
• Tom V (dwa zeszyty): „Urzędnicy Pomorza Wschodniego do 1309 roku” (wydany w 1989 roku), „Urzędnicy Prus Królewskich XV-XVIII wieku” (wydany w 1990 roku)
• Tom VI (dwa zeszyty): pierwszy?, drugi „Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku” (wydany w 1990 roku)
• Tom VII (cztery zeszyty): „Urzędnicy książęcego Mazowsza XIII-XVI wieku”, zeszyt drugi ?, trzeci „Urzędnicy mazowieccy lat 1587-1697”, czwarty „Urzędnicy mazowieccy XVIII wieku
• Tom VIII (jeden zeszyt): „Urzędnicy podlascy XIV-XVIII wieku” (wydany w 1994 rok)
• Tom IX (jeden zeszyt): „Urzędnicy inflanccy XVI-XVIII wieku” (wydany w 1994 rok)
• Tom X (jeden zeszyt): „Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku” (wydany w 1992 roku)
• Tom XI (jeden zeszyt): „Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku” (wydany w 1994 roku)

W źródle tym, tak samo jak w poprzednim możemy odnaleźć szeroki zakres na temat XIII-XVIII wiecznych urzędników. Zbliżony jest zakres informacji i źródeł. Każdy z tomów opatrzony jest wstępem opisującym dany region. Niestety posiadam tylko 11 z 26 zeszytów.

Na przestrzeni wieków napisano wiele herbarzy obrazujących historię polskich rodów szlacheckich. Różnią się od siebie w znaczący sposób, ale w każdym można odnaleźć coś przydatnego, stanowiącego bezcenne źródło w odtwarzaniu historii danego rodu. Oprócz najstarszych herbarzy spisanych przez Jana Długosza, Jana Aleksandra Gorczyna i Bartosza Paprockiego, należy wymienić szereg innych autorów, stanowiących kanon literatury tematu: Niesiecki, Boniecki, Uruski, Dunin-Borkowski, Duńczewski, Kojałowicz, Kapica-Milewski, Żychliński, Kossakowski, Leszczyc, Łodzia-Czarniecki, Ostrowski, Stupnicki, Starykoń-Kasprzycki, itd. Osobiście lubię korzystać z formy spisanej, dlatego też dzieła część z wymienionych autorów posiadam w swojej domowej bibliotece. W Internecie można odnaleźć wersje zdigitalizowane  większości dzieł wyżej opisanych autorów:

Jan Aleksander Gorczyn

Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa powiatow y miast głownych Korony Polskiey y W. X. L. według obiecadła dla pamięci łacnieyszey położone, Kraków 1630

Kasper Niesiecki

Herbarz polskipowiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Lipsk 1839: 

Tom 1

Tom 2: [A-B]

Tom 3: [C-D]

Tom 4 : [E-J]

Tom 5 : [K]

Tom 6 : [L-N]

Tom 7 : [O-P]

Tom 8 : [R-S]

Tom 9 : [T-W]

Tom 10 : [Z-Ż]

Adam Boniecki

Poczet rodów w Wielkiém Księstwie Litewskiém w XV i XVI wieku, Warszawa 1887

Herbarz Polski, Warszawa 1899-1913:                                         

Tom 1: Aaron – Boniccy                                                                      

Uzupełnienia i sprostowania do części 1                                                              

Tom 2: Bonieccy h. Bończa – Chmieleńscy                                                          

Tom 3: Chmielewscy – Czetowscy                                                                    

Tom 4: Czetwertyńscy – Dowiakowscy                                                              

Tom 5: Dowiattowie – Gąsiorkowicz                                                                  

Tom 6: Gąsiorowscy – Grabowniccy                                                                      

Tom 7: Grabowscy – Hulkiewiczowie                                                                     

Tom 8: Humańscy – Jelonek                                                                                

Tom 9: Jelowscy – Kęstowiczowie                                                                    

Tom 10: Kęstowscy – Komorowscy                                                                    

Tom 11: Komorowscy – Kotowski                                                                           

Tom 12: Korty – Krzemieniewscy                                                                      

Tom 13: Krzemieniowscy – Lasoccy                                                                       

Tom 14: Lasoccy – Liwiński                                                                            

Tom 15: Liwscy – Łopuscy                                                                                

Tom 16: Łopuszańscy – Madalińscy

Seweryn Uruski

Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Gebethner i Wolff, Warszawa 1904-1931

Tom 1 [A-Bro]

Tom 2 [Bron-Czeko]

Tom 3 [Czel-Eyw]

Tom 4 [F-Gro]

Tom 5 [Grof-Jarz]

Tom 6 [Jas-Kli]

Tom 7: [Klis-Koź]

Tom 9: [Lew-Łoz]

Tom 10: [Łub-Mie]

Tom 11: [Mied-Mzu]

Tom 12: [N-Orl]

Tom 13: [Orł-Pij]

Tom 14: [Pik-Pry]

Tom 15: [Prz-Rzy]

Jerzy Sewer Dunin Borkowski

Rocznik szlachty polskiej, Lwów 1881 - Tom 1; Tom 2

Spis nazwisk szlachty polskiej, Lwów 1887

Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów 1895 

Almanach błękitny: genealogia żyjących rodów polskich, Lwów ok.1909

Kazimierz Łodzia Czarniecki

Herbarz polski podług Niesieckiego, treściwie ułożony i wypisami z późniejszych autorów, z różnych akt grodzkich i ziemskich, z ksiąg i akt kościelnych oraz z dokumentów familijnych powiększony i wydany, Gniezno 1875-1882 - Tom 1; Tom 2

Stanisław Kossakowski

Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, Warszawa 1859-1872 - Tom 1; Tom 2; Tom 3

Hipolit Stupnicki

Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, Kornel Piller, Lwów 1855-1862 - Tom 1; Tom 2; Tom 3

Adam Amilkar Kosiński

Przewodnik heraldyczny: monografie kilkudziesięciu znakomitszych rodzin, spis rodzin senatorskich i tytuły honorowe posiadających, Warszawa 1877-1885 - Część 1; Część 2; Część 3; Część 4; Część 5

Teodor Żychliński

Złota księga szlachty polskiej, wyd. Jarosław Leitgeber, Poznań 1879-1908: 

Rocznik 1; Rocznik 2; Rocznik 3; Rocznik 4; Rocznik 5; Rocznik 6; Rocznik 7; Rocznik 8; 
Rocznik 9; Rocznik 10; Rocznik 11; Rocznik 12; Rocznik 13; Rocznik 14; Rocznik 15; 
Rocznik 16; Rocznik 17; Rocznik 18; Rocznik 19; Rocznik 20; Rocznik 21; Rocznik 22; 
Rocznik 23; Rocznik 24; Rocznik 25 – jubileuszowy; Rocznik 26; Rocznik 27; Rocznik 28; 
Rocznik 29; Rocznik 30; Rocznik 31

Ks. Wojciech Wiiuk Kojałowicz - Herbarz szlachty Wielkiego Księstwa Litew­skie­go zwany Nomenclator, Kraków 1905

Bartosz Paprocki - Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Biblioteka Polska, Kraków 1858

Zbigniew Leszczyc - Herby szlachty polskiej z przedmową Wacława Gąsiorowskiego, nakł. Antoniego Fiedlera, Poznań 1908, Tom 1;   Tom 2

Z innych dosyć ciekawych pozycji heraldycznych przydatne mogą się okazać:

Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony, Warszawa 1853 - Część 1; Część 2

Jan Kazimierz Wilczyński, Herbarz starodawnej szlachty podług Heraldyków polskich z dopełnieniem do czasów obecnych, Paryż 1860? 

Wittyg Wiktor (oprac.), Dziadulewicz Stanisław (współudział), Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908

Franciszek Ksawery Piekosiński (oprac.), Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich, Lwów 1911

Znaczącą grupę źródłową stanowią herbarze, poczty i spisy ułożone według wyznania, grupy narodowościowej lub położenia geograficznego. Można tu wymienić:

Herbarz szlachty prowincyi witebskiej, Kraków 1899

Stanisław Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929

Szymon Konarski, Szlachta kalwińska w Polsce, Warszawa 1936 

Ludwik Korwin, Ormiańskie rody szlacheckie, Kraków 1934 

Sylwester Korwin Kruczkowski, Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austrjac­kich w czasie od roku 1773 do 1918, Lwów 1935

Józef Krzepela, Małopolskie rody ziemiańskie, Gebethner i Wolff, Kraków 1928 

Kazimierz Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy: monografie i wzmianki, Brody 1911 

Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiéj informacyi o dowodach szla­chectwa; Spisok dvorânam Carstva Pol'skago, c priobseniem kratkih svedenij o dokazatel'stvah dvorânstva, Warszawa 1851